Het beeld van de slaap is een krachtig beeld dat in vele sprookjes en tradities gebruikt wordt om de staat van zijn aan te duiden waarin we leven vanuit de automatische piloot. We worden aangestuurd door de gewoontepatronen die we in onze leven opgebouwd hebben. Maar niet alleen individuen kunnen in slaap zijn, ook in organisaties kan deze staat van zijn het dagelijks functioneren beheersen.
Het is de kunst om deze collectieve slaap met elkaar te herkennen, en waar mogelijk los te laten. Los te laten ten bate van de wakkerheid die we nodig hebben om werkelijke kwaliteit te leveren.
De geest van de kudde regeert
De collectieve slaap waar iedere organisatie bij tijd en wijle in ondergedompeld is, kenmerkt zich om te beginnen bij uitstek door een gebrek aan individualiteit. De geest van de kudde regeert: een kudde met een herder – de leider – die weet wat het beste is. Hij draagt de verantwoordelijkheid en neemt de beslissingen. Hij heeft een stijl van leidinggeven waarin de doelen en de belangen van de organisatie de middelen heiligen. Het individuele, menselijke aspect, de vraag of datgene wat plaats heeft in de organisatie ook op een respectvolle manier gebeurt, is ondergeschikt aan het collectieve belang en de doelen van de leider. Mede daarom is er doorgaans een grote, schijnbaar onoverbrugbare kloof tussen de top van de organisatie en de vloer, zoals dat ook al decennialang steeds vaker het geval is tussen Den Haag en het Nederlandse volk. Ieder leeft in zijn eigen definitie van de werkelijkheid.
Mensen spreken over elkaar, niet met elkaar
De mensen die werken in een slapende organisatie zijn niet of nog maar beperkt verantwoordelijk voor zichzelf, laat staan voor het geheel waar ze onderdeel van zijn. Zij lijken hun scheppingskracht en autonomie ingeleverd te hebben voor de zekerheden die het geheel hen verschaft. De organisatie zorgt voor hen, denkt voor hen na en wikt en beschikt. Vaak wordt daar onderling over gemopperd, maar zelden of nooit wordt de leidinggevende direct aangesproken op zaken die niet goed gaan. Steeds weer heeft men het over de organisatie, maar wie dat zijn blijft altijd weer onduidelijk als je erover doorvraagt. Ook onderling spreken de collega’s elkaar niet aan, terwijl er wel veel wordt geroddeld. Er is veel beeldvorming over elkaar, waarbij ervaringen van lang geleden soms heel bepalend zijn.
Werk en privé zijn gescheiden werelden
In de slapende organisatie is het contrast met het privé bestaan doorgaans groot. Er is een gezicht voor op het werk en een gezicht voor thuis. Veel mensen hebben hobby’s waarin zij hun creativiteit kwijt kunnen op een manier die je van hen nooit zou verwachten. Werk en privé zijn verschillende werelden en persoonlijke zaken worden niet op het werk besproken. Daar staat tegenover dat op het moment dat de deur van het kantoor dichtgaat, het werk ook uit het aandachtsgebied verdwenen is. Men ligt er geen minuut wakker van.
Wat fout gaat, ligt aan de ander
De normen en waarden zijn vaak heel uitgesproken: zo zijn wij en zo doen wij het hier. En wij zijn beter dan zij, waarbij zij dan bij andere vergelijkbare of concurrerende organisaties werken. Consequent worden de eigen donkere kanten op de buitenwereld geprojecteerd en heeft elke wij zijn eigen zondebokken, namelijk: zij. Op het moment dat er over wij en zij gesproken wordt, betekent dit dat zij anders en vooral ook de minderen zijn. Zo wordt er in de slapende organisatie weinig geleerd aan elkaar en van elkaar. Tot in de top van de organisatie ligt alles wat fout gaat meestal aan de ander of aan de omstandigheden. Het komt bijna nooit voor dat iemand gewoon openlijk zijn excuses aanbiedt voor iets wat hij niet goed gedaan heeft.
Reorganisatie op reorganisatie
Voor zover interne verandering noodzakelijk is, kiest het management van een slapende organisatie gretig de weg van reorganisatie en het importeren van methodes en technieken, regels en afspraken waarmee volgens een stappenplan van A naar B kan worden gegaan. In beide gevallen blijft het gedrag van medewerkers en vooral van de leidinggevenden zelf buiten schot. Op die manier volgt de ene reorganisatie op de andere, maar verandert er in dit soort organisaties in wezen weinig tot niets. Het enige wat zo bereikt wordt, is dat mensen doorgaans steeds minder gemotiveerd worden om zichzelf te laten horen, zich kwetsbaar op te stellen en hun creativiteit in te zetten.
Hoe sterker je deze algemene kenmerken kunt herkennen in de cultuur van jouw organisatie, hoe dieper deze in slaap is.
Meer over hoe je collectieve slaap kan herkennen en hoe je je als individu en als organisatie hieruit kan bevrijden vind je in het boek van Hans Wopereis Het licht en de korenmaat, je ziel als werkgever.
