Verandering van gedrag

Gewoontepatronen blijken in de praktijk niet zo gemakkelijk te veranderen: iets wenselijks aanleren, iets onwenselijks afleren.

door Herma Meulenkamp

Op bezoek bij het Leerhotel in Amersfoort komen de woorden van Aristoteles me in de hal tegemoet: 
”Wat men moet leren doen, leert men door het te doen.
”
Deze Griekse filosoof is blijkbaar de inspiratie voor leerlingen en medewerkers van het MBO-college die samen dit hotel runnen. Als je daar binnenstapt merk je aan hun klantvriendelijkheid, dat ze daar heel veel in geoefend hebben. Chapeau!

Regelmatig vragen mensen me wat ze kunnen doen om bepaald gedrag te veranderen: iets wenselijks aanleren, iets onwenselijks afleren. Gewoontepatronen blijken in de praktijk niet zo gemakkelijk te veranderen en dan kom je uiteindelijk bij Aristoteles terecht. Maar voor je bij hem bent aangekomen, gaat daar eerst wat essentieels aan vooraf.

Allereerst is er de kwestie van de blinde vlekken. Die zijn niet voor niets blind en op een bepaalde laag in ons houden we dat ook liever zo. Soms herkennen we ons eigen gedrag niet of misschien een beetje, maar gaan we er liever van weg dan er naar toe. In het Boeddhisme wordt dit onwetendheid genoemd, de wortel van alle kwaad.
Door dromen, anderen die je een spiegel voorhouden of door levensopgaven waar je voor komt te staan, kunnen je opeens de schellen van de ogen vallen. Dit leidt tot confronterende zelfherkenning, die in de diepte altijd bevrijdend is. Het geeft je de opening om uit een niet heilzame, vaststaande manier van handelen te treden en meer in overeenstemming met je wezen te gaan leven.
Dan is er de motivatie. Wat maakt dat je van binnenuit verlangt om iets aan je gedrag te veranderen? Dit gaat vaak met pijn gepaard. Het schuurt, omdat je jezelf te kort doet. Je voelt bijvoorbeeld in je hart, dat je slecht voor jezelf zorgt. Of je bent na een gesprek verdrietig omdat je weer niet zei wat er in je leefde en dus niemand je begreep. Of dat je aan het eind van een dag pijnlijk moet constateren, dat de dag door je vingers glipte en jij nauwelijks aanwezig was.
In deze voorbeelden is de kern dat je jezelf pijn doet.
 Maar soms gaat de motivatie via een ander. Als je iemand anders net zo belangrijk vindt als jezelf en je ziet dat die persoon (of groep) last heeft van jouw gedrag kan dat ook tot intrinsieke motivatie leiden. De pijn dient zich hier aan in de vorm van berouw en berouw kan echt zeer doen.

Onze zoon zei op een bepaald moment, dat hij opzag tegen de vakantie, omdat wij elke ochtend voor we op weg gingen ruzieachtig waren. Dat klopte en dat deed me pijn. Meteen dacht ik: “Dat ligt aan Simon” (mijn man). “Hij doet overal zo lang over en hij is altijd te laat”. Toen ik dat tegen hem zei was zijn reactie: “Als het nu eens niet alleen aan mij ligt, maar ook aan jou. Doordat je me op loopt te jutten, en je ergert in plaats van te vragen of je me ergens mee kunt helpen”.
Omdat het me pijn deed voor mijn kind, en ik zo’n moeder niet wilde zijn, ben ik dat gaan veranderen. Als ik eerder klaar ben dan Simon, mediteer ik even of vraag ik of ik ergens mee kan helpen. Het lijkt misschien een klein voorbeeld, maar het is een groot verschil, soms zelfs de omgekeerde wereld. Nu hoor ik regelmatig: “Ben je bijna klaar of kan ik…….?”
Als je vanuit zo’n beweegreden begint met wat Aristoteles zei, heb je de kans dat je onmiddellijk door een schil heen breekt. Je bent zo gemotiveerd, zo verlangend naar iets, dat je het als vanzelf doet en dan kan het zijn dat je meteen weerklank vindt. Vaker blijkt het oude patroon hardnekkig en kom je jezelf tegen als je gaat oefenen. Je trots zit ervoor als je hulp vraagt, je hardheid als je mededogend wilt zijn, je eigen belang als je wilt geven, je onwil om je laten kennen terwijl je intimiteit verlangt.

Mijn lerares zei vroeger: “Beoefen het als een kunst, met liefde”, wanneer ik vroeg hoe te veranderen. Dat vind ik mooi. Als een kunst. Dat geeft ruimte om het steeds opnieuw te proberen. Stel je voor dat kunstenaars als Picasso en Rothko na drie maal oefenen waren gestopt. Of Cruyff en Federer, dat zij het na drie ballen voor gezien hadden gehouden.
Dus met liefde, niet met hardheid, dat geeft zoveel meer zin om het te gaan doen.
Ik oefen al een tijdje in het zo precies mogelijk zeggen wat er in me op komt. Geen voorbedachte meningen of aangepaste antwoorden. Wachten tot er iets in mij op komt en dat dan woorden geven. Soms lukt het wonderwel en dan ben ik verrast door de werking ervan. Andere keren mislukt het grandioos en dat brengt spanning, verharding, verlies van energie teweeg, een hele andere werking. Ik blijf oefenen en misschien, op een dag, blijk ik hier een kunstenaar in en komen de woorden dóór mij en niet ván mij.